İş ve sosyal güvenlik hukuku, işçi ve işveren ilişkilerini düzenleyen, çalışma hayatındaki hak ve yükümlülükleri belirleyen ve işçilerin sosyal güvenlik haklarını koruyan bir hukuk dalıdır. İş Kanunu ve Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu başta olmak üzere birçok yasal düzenleme ile güvence altına alınan bu alan, çalışma hayatında karşılaşılabilecek hukuki ihtilafların çözümünü amaçlamaktadır.
İş Hukuku ve Kapsamı
İş hukuku, işçi ve işveren arasındaki iş ilişkilerini düzenleyen hukuk kurallarını içerir. İş sözleşmelerinin hazırlanması, iş akdinin feshi, çalışma saatleri, ücret, fazla mesai, yıllık izin hakları, iş kazaları ve meslek hastalıkları gibi konular iş hukukunun temel başlıkları arasında yer alır.
İş hukuku bireysel iş hukuku ve toplu iş hukuku olmak üzere iki ana bölüme ayrılmaktadır:
- Bireysel İş Hukuku: İşçi ve işveren arasındaki bireysel ilişkileri düzenler. İş sözleşmeleri, işçi hakları, kıdem ve ihbar tazminatı, iş güvencesi ve çalışma koşulları bu kapsama girer.
- Toplu İş Hukuku: İşçi sendikaları, toplu iş sözleşmeleri ve grev gibi konuları düzenler.
İş Sözleşmesi ve İş Akdinin Feshi
İşçi ve işveren arasındaki ilişkinin temelini iş sözleşmesi oluşturmaktadır. İş sözleşmesi, işçinin belirli bir ücret karşılığında iş görmeyi, işverenin ise ücret ödeme ve çalışma koşullarını sağlamayı taahhüt ettiği bir anlaşmadır. İş sözleşmeleri belirli süreli veya belirsiz süreli olarak düzenlenebilir.
İş akdinin sona ermesi çeşitli şekillerde gerçekleşebilir:
- İşveren Tarafından Fesih: İşveren, iş sözleşmesini feshederken haklı bir sebep göstermediği takdirde kıdem ve ihbar tazminatı gibi yükümlülüklerle karşılaşabilir.
- İşçi Tarafından Fesih: İşçi, çalışma koşullarının ağırlaşması, maaşının ödenmemesi veya işyerinde mobbing gibi nedenlerle iş sözleşmesini haklı nedenle feshedebilir.
- Haklı Nedenle Derhal Fesih: Taraflardan biri iş sözleşmesini, kanunda belirtilen haklı nedenler çerçevesinde derhal sona erdirebilir.
İş sözleşmesinin sona ermesiyle birlikte işçiye ödenecek kıdem ve ihbar tazminatları, kullanılmamış yıllık izin ücretleri gibi haklar gündeme gelir. İşçinin bu haklarını alabilmesi için iş mahkemelerine başvurması gerekebilir.
Kıdem ve İhbar Tazminatı
İşçinin işyerinde belirli bir süre çalışmasının ardından iş sözleşmesinin belirli nedenlerle sona ermesi durumunda kıdem tazminatına hak kazanması mümkündür.
- Kıdem Tazminatı: İşçinin en az bir yıl aynı işyerinde çalışmış olması ve iş sözleşmesinin haklı nedenlerle feshedilmesi halinde ödenmesi gereken tazminattır. İşçinin kendi isteğiyle işten ayrılması durumunda kıdem tazminatı hakkı doğmaz. Ancak emeklilik, askerlik, evlilik (kadın işçiler için) gibi durumlarda kıdem tazminatı talep edilebilir.
- İhbar Tazminatı: İşçi veya işverenin iş sözleşmesini feshetmeden önce karşı tarafa haber vermesi gerekmektedir. İş sözleşmesinin haber verilmeden feshedilmesi durumunda ihbar süresine uyulmaması nedeniyle ihbar tazminatı doğar.
İşçinin çalıştığı süreye bağlı olarak ihbar süreleri şu şekildedir:
- 6 aydan az çalışmalarda: 2 hafta
- 6 ay - 1.5 yıl arası çalışmalarda: 4 hafta
- 1.5 yıl - 3 yıl arası çalışmalarda: 6 hafta
- 3 yıldan fazla çalışmalarda: 8 hafta
Bu süreler içinde işçinin iş arama izni hakkı da bulunmaktadır.
İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları
İş kazaları ve meslek hastalıkları, işçilerin en önemli hukuki koruma alanlarından biridir. İşçinin iş yerinde veya iş nedeniyle geçirdiği kazalar iş kazası olarak kabul edilir. İş kazaları ve meslek hastalıkları sonucu işçinin zarar görmesi halinde, işverenin sorumluluğu gündeme gelir.
İş kazalarında işverenin yükümlülükleri şunlardır:
- İş sağlığı ve güvenliği önlemlerini almak
- Çalışanları eğitmek ve bilgilendirmek
- Koruyucu ekipman sağlamak
- İş kazalarını zamanında SGK'ya bildirmek
İş kazası nedeniyle işçinin zarar görmesi durumunda işverene maddi ve manevi tazminat davası açılabilir. Ayrıca iş kazası sonucunda sürekli iş göremezlik hali oluşursa işçi, SGK’dan iş göremezlik maaşı alabilir.
Sosyal Güvenlik Hukuku ve İşçilerin Hakları
Sosyal güvenlik hukuku, çalışanların sosyal güvencelerini sağlayan hukuki düzenlemeleri içerir. Türkiye’de sosyal güvenlik sistemi, Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu ile düzenlenmiştir.
İşçilerin sosyal güvenlik hakları şunlardır:
- Sigorta Primi Ödenmesi: İşveren, işçinin SGK primlerini düzenli olarak yatırmalıdır.
- Emeklilik Hakları: Belirli bir prim gün sayısını dolduran işçiler emekli olabilir.
- İşsizlik Maaşı: İş akdinin belirli nedenlerle sona ermesi halinde işsizlik maaşı alınabilir.
- Sağlık Hizmetleri: Genel sağlık sigortası kapsamında sağlık hizmetlerinden yararlanma hakkı bulunmaktadır.
- Doğum ve Analık İzni: Çalışan kadınlar için doğum öncesi ve sonrası izin hakları bulunmaktadır.
İşçi Hakları ve Mahkemeye Başvuru Süreci
İş hukuku kapsamında işçilerin haklarını koruyabilmeleri için hukuki yollar mevcuttur. İşçi ile işveren arasındaki uyuşmazlıkların çözümü için iş mahkemelerine başvurulabilir. İşçi alacakları, haksız fesih, tazminat talepleri ve işe iade davaları iş mahkemelerinde görülmektedir.
Ancak iş davalarında dava açmadan önce zorunlu arabuluculuk sürecinin tamamlanması gerekmektedir. Arabuluculuk aşamasında anlaşma sağlanamazsa, iş mahkemesine başvurulabilir.
İş ve sosyal güvenlik hukuku, çalışanların haklarını koruyan ve işverenlerin yükümlülüklerini düzenleyen önemli bir hukuk dalıdır. İş sözleşmeleri, iş akdinin feshi, kıdem ve ihbar tazminatları, iş kazaları, meslek hastalıkları ve sosyal güvenlik hakları gibi konular işçilerin hukuki güvenceleri açısından büyük önem taşımaktadır. Çalışanların hak kaybına uğramaması adına, iş hukuku ve sosyal güvenlik hukukuna dair düzenlemelerin takip edilmesi ve yasal hakların bilinmesi gerekmektedir.
